De teloorgang van het antifascisme

Als 'de oorlog' ter sprake komt, willen de gemoederen nog wel eens verhit raken. Begin van dit jaar was het weer even raak. Journalist Sytze van der Zee publiceerde een boek over Joodse collaborateurs, dat heftige reacties opriep. Een walgelijke verwisseling van daders en slachtoffers, vond één criticus. Een gewetensvol gedocumenteerd verhaal over een heikel onderwerp, vond een ander.

Maar hoe hoog de gemoederen ook oplopen, ze stijgen niet meer tot het kookpunt. Meent althans NRC-criticus Arjen Fortuin. 2001 was volgens hem het kantelmoment. In dat jaar verscheen Grijs verleden. Historicus Chris van der Heijden verzette zich in dat boek tegen de neiging om de Tweede Wereldoorlog altijd door het prisma van 'goed' en 'fout' te bekijken. De werkelijkheid van de oorlog was er eerder een van aanpassen, schipperen, doormodderen - grijs dus, in plaats van zwart of wit. Van der Heijden kreeg veel kritiek op die visie, maar zijn boek werd wel een succes.

Volgens de NRC-criticus kwam dat onder meer doordat de oorlog inmiddels 'zijn magie als morele maatstaf verloren had.' Na de moord op politicus Pim Fortuyn in 2002 gold dat nog sterker. Die moord stelde het traditionele antifascisme van de ‘linkse kerk’ namelijk in een slecht daglicht. En het was juist dat antifascisme dat aan de basis lag van het zwart-witte oorlogsbeeld waar Van der Heijden zich tegen verzette.

Dat de oorlog geen moreel ijkpunt meer zou zijn, is een gewaagde stelling. Wie het er vast niet mee eens zal zijn, is de oud-directeur van het NIOD, J.C.H. Blom. Een paar jaar geleden betoogde hij in de De Volkskrant dat we ermee zullen moeten leren leven dat er in morele termen over de bezetting wordt gesproken:

"Zolang deze fase van het Nederlandse verleden de ‘schragende nationale herinnering’ vormt – en er zijn zeer goede redenen om aan te nemen dat dit vooralsnog het geval zal zijn – zal er voor verhalen over dat verleden een uiterst gevoelige belangstelling bestaan. Het gaat immers om de kernwaarden van onze samenleving, centrale vragen van goed en fout."

En omdat de kernwaarden van onze samenleving in het geding zijn, zal die oorlog ook opduiken bij kwesties die er op het eerste gezicht niks mee te maken hebben. Blom noemt zelf het voorbeeld van de val van Srebrenica in 1995. Begin deze maand was dat toevallig 15 jaar geleden, voor de media een mooie aanleiding om er weer eens uitgebreid bij stil te staan. En inderdaad, de verwijzingen naar de Tweede Wereldoorlog vlogen je om de oren, onder meer op de opinieblog van NRC Handelsblad.

Het lijkt er dus op dat Arjen Fortuin een beetje te kort door de bocht is gegaan. Wat niet wegneemt dat zijn opmerking over de teloorgang van het antifascisme hout snijdt. Wie zich het lot van Hans Janmaat herinnert zal dat beamen.